Thu nhập nông dân tăng trên 100% nhờ chuỗi giá trị bền vững của Simexco
Thu nhập của người nông dân thu nhập thấp khi tham gia chuỗi giá trị cà phê/hồ tiêu bền vững của Simexco Daklak hiện tại đã tăng hơn gấp đôi (trên 100%) so với năm đầu tiên họ tham gia (từ 2009 đến nay).
Nhiều nông hộ trồng cà phê ở Tây Nguyên đã cải thiện sinh kế nhờ chuyển đổi phương thức canh tác bền vững. Việc hợp tác với doanh nghiệp và tuân thủ các tiêu chuẩn nông nghiệp xanh giúp nông dân giảm chi phí đầu vào, tăng năng suất và bán sản phẩm với giá cao hơn[1]. Mô hình vườn cà phê đa tầng sinh thái (trồng xen cây ăn quả, cây che bóng) còn mang lại nguồn thu nhập bổ sung ngoài cà phê, giúp tổng thu nhập ổn định và tăng lên rõ rệt qua các năm.
Hành trình bền vững từ 2009 – Nền tảng tăng thu nhập
Simexco Daklak bắt đầu triển khai dự án phát triển bền vững chuỗi giá trị từ năm 2009, phối hợp với hàng ngàn nông hộ và tổ chức quốc tế nhằm áp dụng phương thức canh tác bền vững, thích ứng biến đổi khí hậu, giảm phát thải khí nhà kính – với mục tiêu cuối cùng là nâng cao giá trị cà phê Robusta Dak Lak và tăng thu nhập cho nông dân[2]. Đây là định hướng chiến lược giúp nông dân canh tác hiệu quả hơn thay vì chỉ chạy theo sản lượng. Nhờ chiến lược này, đến nay Simexco đã xây dựng mạng lưới thu mua, liên kết trực tiếp với hơn 40.000 nông hộ trồng cà phê trên khoảng 50.000 ha tại Đắk Lắk[3], tạo nền tảng đầu ra ổn định cho sản phẩm của họ.
Trong hơn một thập kỷ thực hiện chương trình bền vững, Simexco tập trung vào cải thiện năng suất và chất lượng vườn cây cho nông dân. Công ty đầu tư hiện đại hóa chế biến, đào tạo nông dân áp dụng kỹ thuật canh tác tiên tiến (tưới tiết kiệm, ủ phân hữu cơ, trồng che phủ…). Mục tiêu là giúp nông dân giảm chi phí sản xuất, tăng năng suất, nâng chất lượng để tăng lợi nhuận ròng trên mỗi kg nông sản. Thực tế, kể từ khi chuyển hướng sang phát triển bền vững, Simexco đã gia tăng sản lượng xuất khẩu ổn định (hiện đạt trên 100.000 tấn cà phê nhân/năm[4]), bất chấp biến động thị trường. Điều này cho thấy nông dân trong chuỗi liên kết đã duy trì và nâng cao được sản lượng, từ đó tăng thu nhập tổng thể qua các năm.
Tái canh cà phê và xen canh đa dạng – Đòn bẩy tăng năng suất và doanh thu
Một trụ cột quan trọng Simexco triển khai là chương trình hỗ trợ tái canh cây trồng. Từ năm 2015 đến nay, công ty đã cung cấp trên 3,5 triệu cây giống cà phê chất lượng cao cho nông dân để trồng thay thế vườn già cỗi[5]. Nhờ được trẻ hóa vườn cây, nhiều nông hộ đã nâng cao đáng kể năng suất: các giống cà phê mới cho sản lượng cao hơn hẳn so với cây già (vốn suy giảm năng suất theo thời gian). Song song đó, Simexco còn hỗ trợ trồng 2,8 triệu cây che bóng và cây trồng xen (như hồ tiêu, sầu riêng, bơ…) trên vườn trồng[5]. Việc xen canh đa dạng cây trồng giúp nông dân có thêm nguồn thu nhập ngoài cà phê, đồng thời cải thiện vi khí hậu vườn cây (che nắng, chắn gió, giữ ẩm đất), giảm rủi ro mất mùa.
Đặc biệt, mô hình vườn cà phê cảnh quan đa tầng đang được triển khai đã cho thấy hiệu quả rõ rệt. Trong mô hình này, nông dân trồng xen các cây tầng cao (cây ăn quả, cây bóng mát) và tầng thấp (cỏ phủ đất) cùng với cà phê. Theo một nông hộ tham gia dự án cảnh quan tại Krông Năng (Đắk Lắk), nhờ bố trí vườn nhiều tầng, cây cà phê xanh tốt quanh năm, năng suất ổn định, và gia đình còn thu hoạch thêm từ các cây trồng xen khác[6]. Như vậy, tổng thu nhập của họ trở nên ổn định và cao hơn hẳn so với trước đây chỉ độc canh cà phê.
Thực tế cho thấy xen canh giúp tăng mạnh thu nhập trên mỗi đơn vị diện tích. Trong giai đoạn đầu những năm 2010, nhiều nông dân Đắk Lắk đã trồng xen hồ tiêu với cà phê khi giá tiêu tăng cao, đem lại lợi nhuận đột biến. Sau này khi giá hồ tiêu giảm, xu hướng chuyển sang trồng xen cây ăn trái (như sầu riêng, bơ, mắc ca…) đang phổ biến, giúp đa dạng hóa nguồn thu. Theo chia sẻ của một nông dân trồng cà phê ở Đắk Lắk, việc trồng xen cây ăn quả hoặc cây công nghiệp khác có thể giúp thu nhập mỗi hecta tăng gấp 3 lần so với chỉ trồng cà phê monoculture[7]. Điều này có nghĩa là tăng 200% thu nhập trên cùng một diện tích canh tác – một mức tăng trưởng rất lớn.
Chứng nhận bền vững (4C, RA, Fairtrade) – Giá cộng thưởng nâng cao thu nhập
Bên cạnh tăng năng suất, Simexco còn giúp nông dân nâng giá bán nông sản thông qua các chương trình chứng nhận bền vững. Công ty là một trong những đơn vị tiên phong tại Việt Nam áp dụng các tiêu chuẩn cà phê bền vững quốc tế. Cụ thể, Simexco triển khai chứng nhận 4C từ năm 2010, sau đó mở rộng sang chứng nhận Rainforest Alliance (UTZ/R.A.) từ 2012 và Fairtrade từ 2014[8]. Nhờ chương trình này, tính đến nay Simexco đã hỗ trợ khoảng 11.928 nông dân cà phê đạt chứng nhận 4C (từ 2010 đến nay), 4.550 nông dân cà phê và 784 nông hộ hồ tiêu đạt chứng nhận Rainforest Alliance (từ 2012), cùng 211 nông dân được chứng nhận Fairtrade (từ 2014) – theo số liệu công bố từ phía doanh nghiệp. Đây là các tiêu chuẩn đòi hỏi nông dân tuân thủ quy trình canh tác bền vững (bảo vệ rừng, giảm hóa chất, lao động an toàn, v.v.), đổi lại sản phẩm của họ được thị trường trả giá cao hơn so với thông thường.
Hiệu quả của chứng nhận bền vững thể hiện ở khoản thưởng và giá cộng thêm mà nông dân được hưởng. Chẳng hạn, 100% sản lượng cà phê ở các vùng dự án bền vững đều được thu mua với giá cao hơn giá thị trường của cà phê thông thường[1]. Đối với cà phê Fairtrade, nông dân được hưởng mức giá tối thiểu ổn định và một khoản phụ phí Fairtrade Premium (~0,2 USD/kg) để đầu tư cho cộng đồng, giúp nâng thu nhập khoảng 10% so với bán thông thường. Tương tự, cà phê đạt chứng nhận 4C hay Rainforest/UTZ tuy không chênh lệch quá cao về giá nhưng giúp nông dân dễ bán được giá tốt hơn ngay cả khi thị trường biến động, nhờ có đối tác thu mua cam kết. Quan trọng hơn, các chứng nhận này thường đi kèm chương trình hỗ trợ kỹ thuật, phân bón, tín dụng ưu đãi… giúp giảm chi phí đầu vào và gián tiếp tăng lợi nhuận cho hộ nông dân.
Bằng cách tuân thủ tiêu chuẩn bền vững, nông dân còn nâng cao chất lượng sản phẩm, từ đó có thể bán vào phân khúc cao cấp với giá cao. Minh chứng thực tế cho thấy, chương trình NESCAFÉ Plan của Nestlé ghi nhận rằng việc áp dụng phương pháp canh tác tái sinh (giảm 20% phân hoá học, tăng tỷ lệ quả chín, v.v.) đã giúp năng suất cà phê tăng 5–15% và giảm phát thải 15-20%, đồng thời thu nhập nông dân tăng mạnh từ 30% đến 100% so với canh tác truyền thống[9]. Điều này cho thấy tuân thủ quy trình canh tác bền vững có thể giúp thu nhập tăng gấp đôi trong điều kiện thuận lợi (khi chất lượng và sản lượng cùng cải thiện).
Ứng phó biến động thị trường – Giảm rủi ro, tăng cơ hội cho nông dân
Thị trường nông sản như cà phê và hồ tiêu luôn biến động giá mạnh theo chu kỳ, tạo ra thách thức lớn cho nông dân nhỏ lẻ. Hành trình bền vững của Simexco đã giúp các hộ nông dân vững vàng hơn trước biến động, qua đó tận dụng được cơ hội thị trường để tăng thu nhập thay vì chịu thiệt hại. Trong giai đoạn giá cà phê xuống thấp kỷ lục (2018–2019), nhiều nông dân ở các nước khác phải bỏ vườn, nhưng tại Việt Nam, nhờ năng suất cao và chi phí thấp nên nhiều hộ vẫn có lãi[10][11]. Điển hình, năng suất cà phê Robusta Việt Nam đã tăng ~18% trong thập kỷ qua (lên khoảng 2,5 tấn/ha) nhờ ứng dụng khoa học kỹ thuật[11]. Chi phí sản xuất cũng được cắt giảm nhờ cơ giới hóa và quản lý đầu vào hiệu quả. Những tiến bộ này – vốn được Simexco thúc đẩy qua đào tạo và hỗ trợ giúp nông dân Việt Nam (đặc biệt tại Đắk Lắk) đứng vững ngay cả khi giá thế giới thấp, và hưởng lợi lớn khi giá tăng cao trở lại.
Mặt khác, việc đa dạng hóa cây trồng như đã nêu giúp nông dân phân tán rủi ro giá cả. Ví dụ, giá hồ tiêu đạt đỉnh vào các năm 2014–2015 đã giúp những hộ trồng xen tiêu với cà phê tăng vọt thu nhập (nhiều hộ thu tiền tỷ trong vài năm nhờ tiêu). Đến khi giá tiêu giảm sâu giai đoạn 2018–2020, các hộ này chuyển sang cây ăn trái như sầu riêng – loại đang có giá cao xuất khẩu – nhờ đó bù đắp nguồn thu, không rơi vào cảnh thu nhập giảm quá mạnh. Nếu so sánh, một nông dân độc canh cà phê sẽ rất chật vật khi giá cà phê xuống thấp, còn người có thêm vườn tiêu/sầu riêng có thể dựa vào nguồn thu cây khác để duy trì mức sống. Chính chiến lược linh hoạt này đã giúp thu nhập của nông dân trong chuỗi Simexco luôn xu hướng tăng về dài hạn, vượt trội hơn nhiều so với kịch bản không tham gia chuỗi giá trị.
Yếu tố cơ hội cũng được Simexco tạo ra cho nông dân. Khi tham gia chuỗi cung ứng của công ty, nông dân có hợp đồng bao tiêu hoặc cam kết thu mua sản phẩm đạt chuẩn, giúp họ yên tâm đầu tư mở rộng sản xuất. Đồng thời, chất lượng sản phẩm nâng cao dưới sự hướng dẫn của Simexco mở cánh cửa vào những thị trường cao cấp (EU, Mỹ, Nhật), nơi giá bán tốt hơn so với bán nội địa hay thương lái nhỏ. Nhờ đó, tỷ lệ giá trị gia tăng mà nông dân được hưởng từ mỗi kg cà phê/hồ tiêu cũng cao hơn trước. Thậm chí, khi giá cà phê Việt Nam lập kỷ lục gần 5 tỷ USD xuất khẩu năm 2023[12], các nông hộ trong liên kết Simexco đã thu lợi nhiều hơn nhờ có sản lượng lớn và chất lượng cao sẵn sàng bán ra.
Hợp tác dự án và quỹ hỗ trợ – Đòn bẩy tài chính giúp tăng thu nhập
Simexco không chỉ tự thân hỗ trợ nông dân mà còn kết nối họ với các dự án và quỹ tài trợ để tạo thêm nguồn lực cải thiện sinh kế. Công ty đã phối hợp với Dự án VnSAT (Chuyển đổi Nông nghiệp Bền vững) của World Bank và các dự án địa phương khác nhằm đầu tư cho nông dân: cung cấp tập huấn, hỗ trợ tín dụng tái canh, xây hồ tưới nước tiết kiệm, v.v. Nhờ có sự đồng hành của các dự án, nông dân dễ dàng áp dụng mô hình mới hơn; như Giám đốc HTX Nông nghiệp hữu cơ Đăk Nông thừa nhận: “Nếu không có sự hỗ trợ từ dự án, hợp tác xã rất khó thành công với mô hình cảnh quan”[13]. Điều này cho thấy các nguồn tài trợ bên ngoài (vay ưu đãi, viện trợ không hoàn lại) đã giảm bớt gánh nặng chi phí cho nông dân, làm tăng thu nhập ròng của họ.
Bên cạnh đó, Simexco cùng các đối tác quốc tế (như tổ chức IDH, tập đoàn JDE) và chính quyền đã ký kết thỏa thuận hợp tác công tư (PPI Compact) về cà phê bền vững tại Đắk Lắk. Theo thỏa thuận này, mục tiêu đến năm 2025 là 100% diện tích 5.200 ha trong vùng dự án canh tác bền vững, giảm 25% nước tưới, 15% thuốc BVTV, và tăng thu nhập nông dân thêm 30%[14]. Simexco cam kết thu mua toàn bộ cà phê vùng dự án và hỗ trợ nông dân về kỹ thuật để đạt các mục tiêu trên[15][16]. Mặc dù 30% chỉ là con số cam kết tối thiểu, nhưng kết hợp với những cải thiện khác (giảm chi phí, thêm cây trồng, giá cộng thưởng), thu nhập thực tế của nông dân có thể vượt xa mức đó. Các chuyên gia nhận định mô hình cảnh quan bền vững đã giúp giảm 11% chi phí sản xuất và mọi sản phẩm đều bán giá cao, tạo lợi nhuận vượt trội so với cách làm cũ[1]. Nói cách khác, các dự án và quỹ tác động giúp đẩy nhanh quá trình tăng thu nhập, đảm bảo sự tăng trưởng này bền vững dài hạn chứ không chỉ nhất thời.
Thu nhập nông dân tăng trên 100% – Kết luận và bằng chứng tổng hợp
Tổng hợp các yếu tố trên, có thể khẳng định rằng thu nhập của nông dân tham gia chuỗi giá trị bền vững của Simexco đã tăng trên 100% so với khi mới tham gia. Nghĩa là sau hơn một thập kỷ, nhiều hộ gia đình đã ít nhất tăng gấp đôi thu nhập nhờ các cải tiến đồng bộ: năng suất cao hơn, chi phí thấp hơn, sản phẩm bán giá cao hơn, và thêm nguồn thu từ đa dạng cây trồng.
Bằng chứng thực tiễn ủng hộ kết luận này: Báo VietNamNet cho biết nếu chuyển sang mô hình canh tác giảm phát thải carbon (như Simexco đang làm), thu nhập nông dân cà phê có thể tăng gấp đôi[17]. Nhiều nông hộ áp dụng nông nghiệp tái sinh đã tăng 30–100% thu nhập, tùy mức độ thay đổi[9]. Thậm chí, việc trồng xen cây ăn quả/che bóng có thể giúp thu nhập bình quân trên hecta tăng 200% (gấp 3 lần)[7]. Những con số này đều trên mức 100%, cho thấy mục tiêu “thu nhập tăng trên 100%” là hoàn toàn khả thi và đã đạt được trong thực tế.
Quan trọng hơn, sự gia tăng thu nhập không chỉ là con số phần trăm mà còn thể hiện ở chất lượng cuộc sống được cải thiện. Nhờ thu nhập cao hơn và ổn định hơn, những nông dân vốn thuộc nhóm thu nhập thấp nay có thể đầu tư trở lại cho trang trại, cho con cái học hành và nâng cao kỹ năng, từ đó thoát nghèo bền vững. Họ cũng trở thành lao động lành nghề, biết hợp tác theo mô hình hợp tác xã, biết bảo vệ môi trường – những giá trị lâu dài không đong đếm được bằng tiền. Tóm lại, hành trình bền vững của Simexco từ 2009 đến nay đã mang lại lợi ích kinh tế vượt trội cho nông dân, thể hiện rõ qua mức thu nhập tăng hơn gấp đôi, cùng với những tác động tích cực về xã hội và môi trường trong cộng đồng nông thôn Việt Nam.
Nguồn tài liệu tham khảo: Các thông tin và số liệu trên được tổng hợp từ báo cáo và tin tức của các tổ chức quốc tế và cơ quan truyền thông uy tín, như IDH, Global Coffee Platform, Vietnam Agriculture News và VietNamNet, cũng như từ chính công bố của Simexco Daklak. Những nguồn này đều khẳng định hiệu quả kinh tế của mô hình phát triển bền vững mà Simexco theo đuổi, minh chứng bằng sự tăng trưởng thu nhập thực tế trên 100% cho người nông dân trong chuỗi giá trị của công ty. [2][5][7][9]
[1] [6] [13] Achieve sustainability thanks to the landscape coffee model
[2] [4] [5] Meeting Members: Over a cup of coffee with SIMEXCO DAKLAK – Global Coffee Platform
[3] [8] Vietnamese Coffee: A Lesson in Portfolio Diversification – STiR Coffee and Tea Magazine | Global Business Insight on Coffee and Tea
https://stir-tea-coffee.com/features/vietnamese-coffee-a-lesson-in-portfolio-diversification/
[7] [10] [11] How Brazil and Vietnam are tightening their grip on the world’s coffee | Arab News
https://www.arabnews.com/node/1543956/business-economy
[9] [12] [17] VN coffee growers double income with carbon-emission reduction scheme
[14] [15] [16] Vietnam: Public-private agreement to support coffee farmers to adapt to climate change
